Ómir misli aǵar dárya, onıń aǵısın kóz ırǵamaydı eken. Enem seksennen ótip dúnya salǵan enesiniń mına gápin aytqanında, sirá yadımnan shıqpay qaldı: «… ómirim úyden kóshege shıǵıp, haw anaw quyashlamada otırıp, jáne úyge kirip ketkenshelli bolmadı aw…». Bunday tásirli teńew insandı oylanıwǵa, sabaq alıwǵa, waqıttıń ǵániymetligin uǵınıwǵa, ashınıwǵa hám asıǵıwǵa májbúrleydi. Uzınlıq ólshew birligi – bul metr, al, ómirdiń uzınlıǵı ne menen ólshenedi? Salmaqtıń ólshew birligi kilogramm, al ómirdiń salmaǵın ne menen ólshesek boladı? Ulıwma insannıń bul dúnyada basıp ótken máwritleri, quwanıshı menen qayǵısı, tabısı menen táshwishi, kúlkisi menen muńı, baxıtı menen kóz jasların ólsheytuǵın ólshem birligi bar ma? Menińshe, bul ólshem birlik – táǵdir dep atalsa kerek. Usı táǵdir jazmıshı ómirińniń bahasın belgileydi.
Bunnan 50 jılday ilgeri álemge jar salıp, ata-anama quwanısh inám etip, dúnyaǵa kelgen bolsam, onnan jáne 17 jıl ótken soń táǵdir meni úlken guzar jolǵa saldı. Orta mektepti pitkerip, universitet degen úlken oqıw dárgayına hújjetlerimdi tapsırdım. Yadımda, universitetke úlken ájaǵam vilosipedi menen alıp bardı. Jazdıń saratanı, mıs qaynaǵan ıssıda abiturientlerdiń sanı ada bolar emes. Qırǵın náwbet penen, zorǵa degende hújjet tapsırıp, úyge qayttıq. Bir eki kún abiturientler ushın shólkemlestirilgen másláhát kursına qatnadım. Imtixan baslandı. Awızsha imtixan úlken ekran arqalı kórsetilip, onı sırttaǵılar baqlap turadı. Imtixannan shıqqan abiturientti adamlar «haw mınaw jańaǵı qız ǵo (yamasa bala ǵo) jaqsı juwap berdi, yamasa dım sóyley almadı», – dep komissiya juwabınan aldın bahalap otıradı. Úsh basqıshtan tabıslı ótkenler ǵana student degen biybaha baxıtlı ataqqa erisedi.
1989-jılı jurnalistika qánigeligi 5 jıllıq úzilisten keyin qayta ashılıp, 25 abiturient oqıwǵa qabıl etildik. 19 qız, 6 er bala. Solay etip, úlken guzar jolǵa qádem tasladıq. Toparımızda jası úlkenler de, qatarımız da bar eken. Sentyabrde oqıw baslanaman degenshe hár kúni universitet átirapın abadanlastırıw jumıslarına qatnap, bir-birimiz benen tanıstıq, doslastıq.
Toparımızdaǵı eń jası úlkenimiz, birinshi starostamız (birinshi dewimniń sebebi 2-kurstan topar starosta etip meni sayladı) – Joldas Baekeev. Dáslepki kúnlerden baslap-aq, «Qızlar jurnalist bola almaydı» – dep álemge jar salıp, qızlardı qayraǵan, óshegisip ótkir maqalalar dóretiliwine sebepshi bolǵan, qıyınshılıqlarǵa qaramastan qızlardıń óz kásipleri boyınsha jumıs islewine túrtki bolǵan húrmetli «ayıpker». Bul gápti mázi aytqan bolsa da, kópshiligimizdi durıs baǵdarǵa salǵanın bálkim ózi sezbes, bálkim biler. Ne bolsa da, 1-kurstıń basında aytılǵan bul pikir filosofiyalıq mazmunǵa iye boldı. Al, Arıwxan Turekeeva «Qızlar jurnalist bola aladı…» – dep juwap maqalasın jazıp, respublikaǵa tanıldı.
Studentlik altın dáwirdiń dáslepki paxtası hámmeniń ómirine haqıyqatında da altın háripler menen jazıldı. Sap dizilgen avtobuslarda paxta dalalarına atlanıwdıń zawqı óz aldına. Studentlerdiń jaslıq gimni, bir-birewge mehir, tuwısqanlıq sezimleri, doslıq qatnasıqların qáliplestirgen paxta mapazı házirgi studentlerge ertektey. Minez-qulqı, kóz-qarasları, qızıǵıwshılıqları, talpınısları, háreketi menen sociallıq jaǵdayları da hár qıylı bolǵan studentlerdi bir qazannan as, bir qumannan shay ishkizgen, hámmeni teńdey miynetke shınıqtırǵan, erkelikti umıttırǵan paxta dalaları bizler ushın real ómirdiń bir párshesi bolıp, ómir dápterimizge mórlendi.
Studentlik altın dáwirdiń úlken bólimi auditoriyada, oqıw menen ótti. Dáslepki kuratorımız Dáwletbay Bekbauliev. Ol ózi usı jılı universitetti tamamlap, kafedraǵa oqıtıwshı bolıp qabıllanǵan eken. Jaydarı minezli, iri gewdeli, geyde ózin qatań uslaǵısı kelse de, bári-bir jumsaqlıǵı bilinip turatuǵın bul ustazımızdıń sol dáslepki kelbeti hár birimizdiń yadımızda. Jıllar ótip kópshiligimiz ustaz benen bir jámáátte isledik. «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında, Qaraqalpaqstan teleradiokompaniyasında, Jurnalistika kafedrasında kásiples boldıq. Derlik bárimizdi házir de atpa-at esleydi, minez-qulqımızǵa, sociallıq jaǵdaylarımızǵa qanıq desem, qátelespeymen. Búgingi kúnde kim, qayaqta, ne islep júr, bárin bilip, baqlap júredi.
Dáwletbay aǵa kóp uzamay Tashkent qalasına doktoranturaǵa ketip, ornına Apsamet Abdimuratov kurator boldı, biraq ol da kópke barmay aspiranturaǵa oqıwǵa ketti. Bizler sonnan soń kuratorǵa jarımadıq. Rasın aytqanda, toparımızǵa kuratordıń zárúrligi de joq edi. Oqıwǵa ıqlas, kásipke qızıǵıwshılıq, bir-birewge húrmet, doslıq, sıylasıq, túsinisiw – toparımızda dáslepki jıllardan-aq qáliplesip bolǵan edi. Bálkim, bunda dáslepki kuratorımızdıń tásiri, tárbiyası bolǵan shıǵar. Bálkim toparda aqıl-quwıshlı, intalı, talantlı, tártipli jaslar jám bolǵan shıǵarmız. Ne bolsa da táǵdir jazmıshları bizlerdi bir-birimiz benen bekkem birlestirdi, jámlestirdi. Sonlıqtan da, 30 jıllıq dáwir aralıǵında qarım-qatnasıǵımız, doslıǵımız, sıylasıǵımız úzilmey kiyatır (házirgi studentlerdiń bir toparda oqıp bir-biriniń baxıt toylarına barmaytuǵınlıǵına, quwanıshı menen qayǵısın bólispeytuǵınlıǵına hayran qalaman).
Studentlik altın dáwirdiń hár jazında óndirislik ámeliyatqa shıǵamız. Gazeta-jurnal, radio, televidenie 1-kurstan baslap-aq, hár birimizdi tanıp, tańlap aldı, desem, asıra aytqan bolmayman. Arıwxan Turekeeva belgili jazıwshı Gulaysha Esemuratova shólkemlestirgen «Aral qızları» jurnalında islegen bolsa, Lala Seydanova, Oralxan Qdırniyazova Qaraqalpaqstan televideniesinde kórsetiwler tayarladı. Artıqgúl Ayımbetova, Abatgúl Tájimuratova Qaraqalpaqstan radiosınıń esittiriwlerinde qatnasıp júrdi. Álbette, ol dáwirlerde mámleketlik televidenie hám radioda shıǵıp sóylew, mámleketlik gazeta-jurnallarda maqala járiyalaw ańsat emes edi, mıń elekten ótkerip, ılayıqların ǵana járiyalaydı. Soǵan qaramastan toparımızdaǵı studentlerdiń dóretiwshilikleri gazeta-jurnal betlerinde dúrkin-dúrkin bolıp shıǵatuǵın edi. Sonlıqtan da, ámeliyat topar studentleriniń kásiplik ornın belgilewinde ayrıqsha áhmiyetke iye boldı.
Házirgi kúnde toparımızdan Arıwxan Turekeeva «Qaraqalpaqstan jasları», Miyrigúl Baydullaeva «Shomanay nurı» gazetalarınıń redaktorı. Baynazar Dáwletnazarov, Latipa Orazımbetova, Zamira Turdımuratova, Abatgúl Tájimuratova, Lala Seydanova – Qaraqalpaqstan televideniesinde, Artıqgúl Ayımbetova, Joldas Baekeev – Qaraqalpaqstan radiosında, Elmira Saytjanova «Qaraqalpaqstan mádeniyatı» gazetasında, Qıdırbay Seytmuratov «Tınıshlıq saqshısı» gazetasında, Medet Atajanov «Ámiwdárya» jurnalında, Zulfiya Óserbaeva «Bilim» baspasında, Oralxan Qıdırniyazova Ózbekstan kórkem-óner hám mádeniyat institutınıń Nókis filialında, Saodat Qudaybergenova suw xojalıǵı ministrliginde óz ornına iye qánigeler bolıp xızmet etip kelmekte. Basqa doslarımız da jurnalistikanıń hár qıylı tarawlarında xızmet etpekte. Hár biri shańaraq iyesi, perzentleri hám aqlıqları bar. Al, ózime kelsem… men oqıwdı pitkergen jıldan baslap universitettiń jurnalistika kafedrasındaman.
Oqıwdı tamamlaǵan jılı qolımda 5 aylıq qızım bar. Qızımdı úlkeytińkirep bolıp, jumıs isleymen, – dep biyǵam júrgenimde ustazımız (sol waqıtta kafedra baslıǵı) Malika Jumamuratova aldına shaqırıp, kafedraǵa stajyor-oqıtıwshı etip jumısqa alıp qalıw niyetin bildirdi. Dáslep seskenip, tartınıp, bul jerde islewdiń qıyınshılıǵın, juwapkershiligin moyınlap, bas tartqanman. Sebebi, universitette islew ushın ilim menen shuǵıllanıw kerek, paxta-otaǵı jáne bar, meniń qızıma kim qaraydı, – dep táwishlendim. Sonda ustazım awır basıqlıq penen bárin túsindirdi.
– Sen álle qashan ilimge qádem taslaǵansań, ilimiy maqalalarıń bar, óziń jaqsı oqıdıń, paxta-otaǵına kelsek, ilajı bolar, kóp penen kórgen ullı toy.
Men jáne oylandım, qızım ele kishkene ǵo, oǵan kim qaraydı? Sonda ákem:
– úyge ákelip kete ber, ózim qarayman, – dedi gápti shorta kesip. Ómirinde bala baqpaǵan, ómiri mámleketlik xızmette ótken ákemniń bul gápi meni janlandırıp jiberdi.
– Maqul, islesem, isleyǵoyayın…
1994-jılı sentyabrden oqıw baslanıwı menen kafedrada oqıtıwshı bolıp islep kettim. Birinshi kursqa kurator etip bekitti (sol kuratorlıq toparımda belgili jurnalistlerden Minaj Qutlımuratov, Bayjan Uzaqov, Guljahan Tajetdinova, Gulayım Saparova, Idiris Erjanov, Ómirbek Ermanov, Rısgúl Sharapova, Zulfiya Jabbarbergenova, Zuxra Jumanazarova, Artıqgúl Tórebekova hám t.b. bar edi). Endi oylanıp otırıp, sol waqıtta meniń keleshegimdi kóre bilgen sınshıl ustazım Malika Tilewbergenovnaǵa sheksiz minnetdarman. Waqıt, jıllar ótiwi menen ustazdıń sol shákirti kafedradaǵı birinshi ilim doktorı boldı. Ekilenip, qádem taslawǵa seskenip, qorqıp turǵan waqıtta batıllıq payda etip, ruwxlandırǵan ákeme mıń alǵıs aytaman. Sebebi, ákemniń isenimin aqlaw ushın da ilim menen tınbay shuǵıllandım, ilim kandidatı, ilim doktorı (DSc) dárejesine eristim. Al, turmıstıń ǵalma-ǵalı, ómir táwishleri óz iyrimi, aǵısı menen, geyde náwpir, geyde bir tegis aǵıp óte berdi. Al, sol bes aylıq qızım Saxibjamal házir PhD dárejesindegi docent.
Ómirlik joldasım Abdimurat Esemuratov ta bul baǵdardaǵı jumıslarımdı hámiyshe qollap-quwatlap keldi. Búgingi kúni ózi de filologiya ilimleri boyınsha filosofiya doktorı (PhD). Ózinen burın meniń ilimiy jumıslarımdı júzege shıǵarıwǵa mártlershe járdem berdi, bunıń ushın oǵan minnetdarshılıq bildiremen. Álbette, turmısta ómirlik qollap-quwatlawshısız bul jollardan júrip ótiw ańsat emes. Sebebi, ómir jolları geyde tegis, geyde tikenli, geyde aydın, geyde túnek, geyde shadlı, al geyde táshwishli bolıp, oylamaǵan waqıyalarǵa tolı eken.
Ilim jolın durıs tańlaw da ońay emes eken. Qanday tema alsam eken dep júrgenimde akademik Abatbay Dáwletov jurnalistikaǵa da, til bilimi tarawına da qatnaslı temanı belgilep berdi.
– Qaraqalpaq tilindegi gazeta materiallarınıń tili, onıń stillik ózgeshelikleri izertlenbey atırǵan, aktual tema. Usı baǵdardaǵı ilimiy temanı al.
Bul maǵan maqul hám ózime túsinikli tema edi. Solay etip, ustazdıń ilimiy basshılıǵında «Qaraqalpaq kúndelikli baspasózi tiliniń qáliplesiwi (1924-1940-jıllar gazeta materialları mısalında)» temasındaǵı kandidatlıq dissertaciyanı jazıp basladım. Turmıs mashqalası, bala tárbiyası, xojalıqtıń ǵalma-ǵalı menen bolıp, dissertaciyam sozılıp ketti. Bir kúni Abat aǵa qatań túrde:
– Óziń háreket etip, ayaq qospasań, men seni jaqlata almayman, – dedi qatań túrde.
Sonnan soń barlıq táwishti bir túyinshikke túyip, dissertaciyanıń izine tústim. Nókis, Tashkent qalalarındaǵı bibliotekalarǵa tınbay qatnadım. Nátiyjesi óz jemisin berip, 2006-jılı 21-aprelde kadidatlıq dissertaciyamdı tabıslı qorǵadım. Diplomdı qolıma alıp, basımnıń ishinde qaǵazlar, jazıwlar ele tınbay aylanıp júrgenimde, ustaz jáne aldına shaqırıp:
– Endi usı temańdı dawam ettiriwiń kerek, – dep tapsırma berdi. Men Tashkent qalasına doktoranturaǵa ketejaq niyetimdi bildirgenimde, dárhal ilimiy másláhátshi bolıwǵa razılıq xatın jazdı da, qolıma uslattı.
– Al, endi kete ber, aq jol… – dep pátiyasın berdi.
Kadrlar bólimine barıp, hújjetlerimdi taqlap teksheden túsip kiyatırsam burıńǵı rektorımız Quwanıshbay aǵa Óteniyazov 2-qabatqa kóterilip kiyatır eken. Ne qılıp júrgenimdi, hal-ahwal sorastı. Men Tashkentke ketip baratırǵanımdı aytqanımda, birden alaqanın jayıp, uzaq pátiyasın berdi. Yadıma tússe ele kewlim eljireydi. Sol ustazlardıń pátiyası menen 3 jıl Ózbekstan milliy universitetiniń doktoranturasında oqıdım. Biraq, doktoranturanı tamamlap kelip, doktorlıq dissertaciyamdı qorǵayman degenshe ustazım Abatbay aǵa Dáwletov ta, Quwanıshba aǵa Óteniyazov ta ómirden ótip qaldı.
Kafedrada jumısımdı dawam ettirdim. Waqıt zımırap óte berdi. Doktorlıq dissertaciya jumısım pitkeni menen, onı kórip, másláhát beretuǵın ustazım joq. Júre berdim. Jıllar jıljıy berdi. Universitet úlken dárgay bolsa da, onda kimniń kim ekeni, ne islep júrgeni attıń qasqasınday belgili eken. Kimniń ne menen shuǵıllanıp júrgenin hesh kim aytpasa da, hámme biledi. Sarsılıp júrgen kúnlerimniń birinde professor Shamshet aǵa Abdinazimov shaqırıp:
– Seniń dissertaciyań qashshan tayar bolıp edi, dárhal alıp kel, kórip shıǵayıq, – dep bult artınan shıqqan quyashtay etip, usınıs bildirdi. Solay etip, bir jıldıń ishinde Shamshet aǵanıń ilimiy másláhátshiliginde doktorlıq dissertaciyamdı qorǵadım. Álbette, aytar awızǵa ańsat bolǵanı menen bul jumıslardıń da ózine jarasa qıyınshılıqları, mashaqatları, táshwishleri boldı. Biraq, eń tiykarǵısı talpınıs, miynet, bilim hám nátiyje eken.
Bıyıl universitetti pitkergenimizge sarras 30 jıl toldı. 30 jıl artqa aylansam, bilim bergen ustazlarım birme-bir kóz aldımnan ótedi. Qaraqalpaq til biliminen Esemurat Berdimuratov, Ayjarıq Bekbergenov, Sharigúl Allaniyazova, Quralbay Paxratdinov, qaraqalpaq ádebiyatınan Kamal Mambetov, Yunus Paxratdinov, Keńesbay Allambergenov, Qurbanbay Jarimbetov, Ibrayim Ótewliev, Quwanıshbay Orazımbetov, jurnalistikanıń qánigelik pánlerinen Malika Jumamuratova, Quwatbay Esebaev, Dawletbay Bekbauliev, Gulnara Auezova, Ziyada Qojıqbaeva, Apsamet Abdimuratov, Tamara Masharipova ózlerine tán usıl hám tájiriybesinen kelip shıǵıp sabaq berdi.
Doslarımnıń bul dárgaydan qanat-qomlap tumlı-tusqa ushıp ketkenine 30 jıl boldı. Olar qaysı tarawda, qanday lawazımda islemesin ushqan uyasın, ustazların hár kóriskenimizde mennen sorap, sorastırıp turadı. Saǵınadı. Talpınadı. Al, men universitetimizdi, kafedramızdı saǵınbayman. Sebebi, 30 jıldan berli men usı dárgayda, usı universitette, usı kafedradaman. Meniń ómirim úyim menen universitet arasında ótpekte. Bunıń ushın táǵdir jazmıshıma hám bilim bergen ustazlarımızǵa minnetdarman. Raxmet!!!
Zlixa Orazımbetova
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Jurnalistika kafedrası professorı w.a., filologiya ilimleriniń doktorı (DSc), docent
