Áyyemgi hám bay tariyxımızdı úyreniw, keńnen úgit-násiyatlaw jaslarda ózleriniń qanday ullı adamlardıń, dúnya ilimine hám mádeniyatına salmaqlı úles qosqan ilimpazlardıń hám oyshıllardıń áwladı, biytákirar miyras iyeleri bolǵanı ushın maqtanısh sezimin kúsheytiwge, ruwxıy dúnyasın bayıtıwǵa xızmet etedi.
Ózbekistan Respublikası Konstituciyası 61 statyasında puxaralar Ózbekistan xalqınıń tariyxıy, ruwxıy hám mádeniy miyrasın abaylap saqlawǵa májbúr. Mádeniyat estelikleri mámleket qorǵawında boladı, dep atap kórsetilgen.
Xalqımızdıń bay tariyxı hám mádeniy miyrasın qorǵaw, ilimiy úyreniw, úgit násiyatlaw hám bayıtıp barıw boyınsha mámleketimizde bir qansha jumıslar ámelge asırılmaqta. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2018-jıl 16-yanvardaǵı F-5181 sanlı «Materiallıq mádeniy hám arxeologiyalıq miyras obektlerin qorǵaw hám olardan paydalanıwdı jetilistiriw haqqında»ǵı Biyligi, sonday-aq Ózbekstan Respublikasınıń «Mádeniy miyras obektlerin qorǵaw hám olardan paydalanıw haqqında»ǵı hám de «Arxeologiya miyrası obektlerin qorǵaw hám olardan paydalanıw haqqında» ǵı Nızamları qabıl etildi. Dúnya júzlik mádeniy hám tábiyiy miyrastı qorǵaw haqqındaǵı Konvenciya ratifikaciya qılındı. Usı Konvenciya sheńberinde Xiywa, Buxara, Samarqand, hám Shahrisabz qalalarınıń tariyxıy orayları YuNESKOnıń Dúnyajúzlik miyrası dizimine kiritildi.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2019-jıl 30-marttaǵı 265-sanlı Qararı menen Materiallıq mádeniy miyras obyektleriniń qorǵalıwı, saqlanıwı hám olardan paydalanıwı ústinen mámleketlik qadaǵalawdı ámelge asırıw tártibi haqqındaǵı Nızam tastıyıqlandı. Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti 2023-jılı 22-dekabrde Respublikalıq Ruwhıylıq hám aǵartıwshılıq Qeńesiniń keńeytirilgen májilisinde turizm tarawın mámleketimiz ekonomikasında drayver tarawǵa aylandırıw máselelerine jáne bir márte toqtalıp ótti. Prezidentimizdiń atap ótkenindey YuNESKOnıń Insaniyat materiallıq emes mádeniy miyrası dizimine jáne 9 milliy miyrasımızdıń kiritilgenligi, Buxara qalası “Dóretiwshi qalalar tarmaǵı”na kirgiziliwi, sonday aq usı jıl sentyabrde YuNESKO Bas rezidenciyasında ullı babamız Abu Rayhan Beruniy tuwılǵan kúni keń nıshanlanǵanlıǵı atap ótildi. Sonıń menen birge mámleketimizde qádimgi tariyxına baǵıshlanǵan 18 arxeologiya esteligi ashıq aspan astındaǵı muzeyge aylandırıladı.
200 den aslam tariyxıy mádeniy miyras obyektleri mámleketlik qorǵaw dizimine alınǵan. Solardan 48 tariyxıy arxitekturalıq, 120-tariyxıy arxeologiyalıq, 87 tariyxıy mádeniy monumentallıq háykeller hám byustler bolıp esaplanadı. Sonday-aq, házirgi waqıtta turizm tarawın rawajlandırıw haqkındaǵı dástúri tiykarında búgingi kúnde shet el ilimpazları menen sayaxatshılarınıń dıqqat itibarında turǵan bir neshe arxeologiyalıq obyektler Respublikamızdıń turistlik marshrutına kiritildi. Solardan Xojeli rayonı Mizdaxkan arxitekturalıq hám arxeologiyalıq kompleksi, Beruniy rayonı Qızıl qala, Aqshaxan qala, Pil qala arxeologiyalıq obyektleri hám Sultan Ways baba ziyarat jayları; Ellikqala rayonı Topıraq qala, Qabat qala, Gúldirsin qala, Búrkit qala, Qırıqqız qala, Ayaz qala-1,2 arxeologiyalıq obyektleri hám Narinjan baba ziyaratxana jayı; Tórtkúl rayonı Jambas qala, Qoyqırılǵan qala, Qumbasqan qala; Ámiwdárya rayonı Shılpıq; Qaraózek rayonı Jampıq qala arxeologiyalıq obyektleri bolıp sanaladı.
Solardıń ishinde áyyemgi Mizdaxkan kompleksi tek Ózbekstanda ǵana emes, ulıwma áyemgi shıǵıs civilizaciyasında ornı bar dáslepki mádeniyat oraylarınıń biri. Bunı usı estelikte alıp barılǵan arxeologiyalıq izertlewler nátiyjeleri kórsetpekte. Bul arxeologiyalıq izertlewlerde Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti arxeologiyalıq otryadınıń xızmetleri áhmiyetli orın iyeleydi. Mizdaxkan arxeologiyalıq otryadı 1985-jıldan baslap turaqlı jumıs alıp barmaqta.
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti arxeologiyalıq otryadınıń izertlewleri ótken ásirdiń 80-jıllarınıń ekinshi yarımında M.Turebekov, A.Utemisov, E.Bijanov, M-Sh Qdırniyazov tárepinen Xojeli rayonı Mizdaxkan arxeologiyalıq kompleksinde arxeologiyalıq etnografiyalıq izertlewler menen basladı. Bul arxeologiyalıq obyektte professor-oqıtıwshılarımız tárepinen 1985-2005 jıllar dawamında antik hám orta ásirlerge tiyisli máhálle qaldıqları qazıp izertlendi. Dáslep E.Bijanov, M.Turebekov (1985-jıl), M-Sh. Qdırniyazov, A.Utemisov, (1986-jıl), J.Hákimniyazov (1993-jıl) hám t.b. arxeologiyalıq izertlew jumısların dawam ettirip, bul kompleksti izertlew nátiyjesinde 2 ilim doktorı, onǵa shamalas ilim kandidatları jetilisip shıqtı.
Tariyx fakultetiniń professor-oqıtıwshıları hám student-jasları arxeologiyalıq ámeliyat dáwirinde Mizdaxkan, Bograxan qala, Hákim ata, Puljay, Jampıqqala esteliklerinde arxeologiyalıq izertlew jumısların júrgizip kelmekte. Fakultet janınan Ózbekstan Qaharmanı Ǵayratdiyin Xojaniyazov innovacion xanası shólkemlestirilip, arxeologiyalıq qazıw jumısları waqtında tabılǵan tabılmalar saqlanbaqta.
S.Sulaymanov, M.Kayupova.
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.
